Das Musikalisches Opfer (Muzyczna ofiara), jedno z najważniejszych dzieł literatury muzycznej, jest owocem spotkania Johanna Sebastiana Bacha z królem Fryderykiem II Hohenzollernem – twórcą potęgi Prus, miłośnikiem muzyki i współsprawcą rozbiorów Polski. Utwór wykona Altberg Ensamble, zespół profesjonalnych muzyków grających na instrumentach historycznych lub ich wiernych kopiach.

Altberg Ensemble. Fot. Materiały promocyjne wykonawcy

Altberg Ensable, Sonata sopr’il Soggetto Reale z Das Musikalisches Opfer BWV 1079, Johanna Sebastiana Bacha
Arcydzieła Muzyki Kameralnej
19 października 2020 r.  19:00

Bilety: 15 zł

Wydarzenie dostępne dla osób z niepełnosprawnością ruchu

WYKONAWCY

Altberg Ensable w składzie:

• Ewa GUBIEC – flet traverso
• Grzegorz LALEK – skrzypce barokowe
• Jakub KOŚCIUKIEWICZ – wiolonczela barokowa
• Ewa MROWCA – klawesyn

PROGRAM

Johann Sebastian Bach (1685 – 1750)
Sonata sopr’il Soggetto Reale z Das Musikalisches Opfer BWV 1079

• Largo
• Allegro
• Andante
• Allegro

Podział na muzykę kameralną, solową i orkiestrową wykrystalizował się w XIX wieku. W okresie baroku różnica pomiędzy kompozycjami na kilka czy kilkanaście instrumentów była dużo bardziej płynna. Orkiestry barokowe były mniejsze od współczesnych, a różnica pomiędzy muzykami zespołowymi a solistami mniejsza. Dlatego teoretycy muzyki dokonywali podziału muzyki na kameralną, kościelną i teatralną. Słowo kameralna odnosiło się więc do muzyki wykonywanej we wnętrzach świeckich w odróżnieniu od muzyki kościelnej. Stąd też forma sonaty występowała w dwóch odmianach: da camera i da chiesa. Sonata da chiesa jednak szybko opuściła kościół (w którym zresztą nigdy nie pełniła funkcji liturgicznych, a jej cechą rozpoznawczą stał się schemat formalny (4 części w układzie wolna-szybka-wolna-szybka). Z sonaty da camera natomiast wykształciła się suita.

W epoce baroku najpopularniejszą formą muzyki kameralnej (w dzisiejszym znaczeniu tego słowa) była sonata triowa. Wbrew pozorom nazwa ta nie oznacza utworu na trzy instrumenty. Sonaty triowe mogły być napisane zarówno dla jednego wykonawcy (jak to jest w przypadku organowych sonat Bacha), ale najczęściej są wykonywane przez czterech wykonawców. Określenie triowa odnosi się bowiem nie do liczby instrumentów, ale głosów tworzących istotną strukturę kompozycji. Obok dwóch głosów wysokich, powierzanych najczęściej dwojgu skrzypiec, w sonacie triowej mamy partię basso continuo wykonywaną na ogół na dwóch instrumentach – melodycznym (jak wiolonczela lub fagot) i akordowym (jak klawesyn, pozytyw lub teorba). Pierwsze sonaty triowe powstały we Włoszech już w początku XVII wieku, ale pełny rozwój tej formy nastąpił w wieku XVIII. Pierwsze 5 opusów Corellego to właśnie sonaty triowe (każdy opus zawiera 12 sonat). Sonaty triowe piszą prawie wszyscy kompozytorzy późnego baroku od Vivaldiego po Bacha i Telemanna. Szczególne miejsce wśród sonat triowych zajmuje pochodząca z 1747 roku Sonata z Das Musikalisches Opfer Johanna Sebastiana Bacha zatytułowana przez kompozytora Sonata sopr’il Soggetto Reale.

Das Musikalisches Opfer (Muzyczna ofiara) jest owocem podróży Bacha do Berlina w 1747 roku. Na dworze Berlińskim od wielu lat był zatrudniony syn Bacha – Carl Philipp Emanuel. On to zaaranżował wizytę ojca u króla Fryderyka II, który nie tylko był twórcą potęgi Prus (tak fatalnej w swoich skutkach dla Polski), ale też miłośnikiem muzyki (grał nawet na flecie). Bach został przyjęty prawdziwie po królewsku, Fryderyk zademonstrował mu nie tylko najnowsze nowinki w dziedzinie budowy instrumentów, jakimi były fortepiany Silbermanna, ale też poprosił o popisanie się umiejętnością komponowania fug. Bach zaimprowizował na podany przez króla temat imponującą fugę, nie zdołał jednak stworzyć na poczekaniu fugi sześciogłosowej, jak tego pragnął monarcha. Dlatego poprosił o czas na skomponowanie prawdziwie królewskiego dzieła, złożonego z fug, kanonów i sonaty triowej, napisanej zgodnie z tytułem na skrzypce, flet poprzeczny i continuo.

Sonata ta jest już w swoim składzie wyraźnym ukłonem w stronę króla. Kompozytor używa tu zamiast tradycyjnych dwojga skrzypiec zestawienia skrzypiec z fletem. Znajdziemy tu także wiele nawiązań do modnego na dworze berlińskim stylu galant (np. częste użycie motywu westchnień). Ale jednocześnie Bach nie rezygnuje z polifonicznego kunsztu, w tkankę muzycznej materii wplata w dyskretny sposób główny, królewski temat. I choć temat ten nie pojawia się jako główny temat żadnej części, to wydaje się stale obecny, a typowe elementy jego struktury (pochody chromatyczne, rozłożony trójdźwięk c-moll, dramatyczny skok w dół) stanowią podstawę wszystkich tematów sonaty.

Powstało więc dzieło atrakcyjne dźwiękowo i uczone, bardzo kunsztowne, ale przeznaczone nie tylko do kontemplowania struktury, jak kanony i fugi, lecz do celów wykonawczych, napisane na konkretny zestaw instrumentów. Nie wiemy, czy Fryderyk II docenił dar Bacha, niemniej Das Musikalisches Opfer pozostaje do dziś jednym z najważniejszych dzieł literatury muzycznej.

ALTBERG ENSEMBLE

Łódzka Orkiestra Barokowa Altberg Ensemble jest zespołem, powstałym w 2017 roku z inicjatywy wiolonczelisty Jakuba Kościukiewicza. W zależności od programu jego skład jest zmienny, tak aby móc także wykonywać repertuar kameralny.

Debiut zespołu miał miejsce 13 sierpnia 2017 roku w Tumie pod Łęczycą podczas XVIII Festiwalu Kolory Polski. W 2017 roku Altberg Ensemble, wraz z zespołem tańca dworskiego Cracovia Danza, brał udział w projektach edukacyjnych organizowanych przez Narodowy Instytut Fryderyka Chopina w Warszawie. Powstanie nowej orkiestry barokowej zostało docenione przez łódzkie środowisko artystyczne, co zaowocowało przyznaniem zespołowi Armatki Kultury 2017 – nagrody w plebiscycie magazynu kulturalnego „Kalejdoskop“ na „najbardziej wystrzałowe wydarzenie kulturalne w 2017 roku” w kategorii Muzyka.

W 2018 roku zespół wystąpił w Filharmonii im. A. Rubinsteina w Łodzi, w kościele św. Mateusza w Łodzi a także, prowadzony przez wybitnego szwajcarskiego klawesynistę, organistę i dyrygenta Jörga-Andreasa Böttichera, wziął udział w cyklu 200 Kantat Bacha na 200-lecie Uniwersytetu Warszawskiego. Współpracował z wieloma śpiewakami, w tym z Olgą Pasiecznik, Karolem Kozłowskim, Jakubem Józefem Orlińskim, Michałem Sławeckim, Rafałem Tomkiewiczem, a także z wybitną włoską skrzypaczką Olivią Centorioni oraz z belgijskim flecistą, muzykologiem i dyrygentem Peterem Van Heyghenem.

Zespół składa się z profesjonalnych muzyków grających na instrumentach historycznych lub ich wiernych kopiach. Muzycy używają strun jelitowych i smyczków barokowych. Stosują również historyczne praktyki wykonawcze, co wymaga nie tylko wszechstronnego wykształcenia w dziedzinie samej instrumentalistyki, ale również szerokiej wiedzy teoretycznej, a także doświadczenia. Wielu członków zespołu nabywa je, współpracując z renomowanymi zespołami muzyki dawnej w kraju i za granicą.

W zależności od potrzeb repertuarowych zespół poszerzany jest o zaproszonych muzyków gościnnych. Repertuar zespołu obejmuje kameralne i orkiestrowe dzieła instrumentalne oraz wokalno-instrumentalne z XVII i XVIII wieku. Projekt Altberg Ensemble ma na celu zintegrowanie środowiska wyróżniających się muzyków oraz absolwentów łódzkiej Akademii Muzycznej, a także umożliwienie publiczności z całego regionu i kraju zapoznania się z ich kunsztem. Nazwa zespołu inspirowana jest postacią Emmy Altberg (1889–1983), klawesynistki i pianistki, uczennicy Wandy Landowskiej, która po II Wojnie Światowej otworzyła i prowadziła w PWSM w Łodzi pierwszą w Polsce klasę klawesynu.

Organizator: Mazowiecki Instytut Kultury
Koordynator: Dorota Chotyńska (MIK) d.chotynska@mik.waw.pl tel. 22 58 64 226